Οι Εκδόσεις ΕΑΠ στο πλαίσιο του επετειακού έτους των διακοσίων χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση παρουσιάζουν μια σειρά πρωτότυπων μελετών και έργων έγκριτων ερευνητών και πανεπιστημιακών, τα οποία φωτίζουν και αναδεικνύουν νέες και άγνωστες μέχρι τώρα πτυχές και όψεις της Επανάστασης.

Το έργο του Σπύρου Ι. Ασδραχά, Πρωτόγονη Επανάσταση. Αρματολοί και κλέφτες (18ος-19ος αι.) (επιλογή κειμένων -πρόλογος, Νίκος Θεοτοκάς, εκδοτική φροντίδα Άννα Ματθαίου, Πόλη Πολέμη, 2019) προτείνει μια ρηξικέλευθη προσέγγιση του κόσμου των κλεφτών και των αρματολών, ξεδιπλώνοντας, μέσω των αρχειακών εγγράφων, των επιστολών και άλλων τεκμηρίων, μηχανισμούς, δίκτυα σχέσεων, πλέγματα αντιθέσεων, ανταγωνισμών, συμμαχιών και αλληλεγγυοτήτων. Στα κείμενα του έργου διαμορφώνεται και δοκιμάζεται ένα ερμηνευτικό σχήμα που θα κλονίσει τη συνέχεια της φορμαλιστικής γενεαλογίας του Εικοσιένα και της συνακόλουθης μεθερμηνείας των τεκμηρίων. Ο στοχασμός που αναπτύσσει ο Ασδραχάς αξιοποιεί μια μακρά ιστοριογραφική παράδοση, την οποία αναδιατάσσει σε ένα νέο ερμηνευτικό σχέδιο, με πλούσιο υλικό και ρηξικέλευθες επεξεργασίες. Στη γραφή του, η οργάνωση και ο ερμηνευτικός σχολιασμός των πηγών διέπεται από τη μέριμνα ανάδειξης της διακειμενικότητας των τεκμηρίων, αποκωδικοποίησης της πολυφωνίας ή της μεταβλητότητας των σημαινόντων, επισήμανσης των αλλαγών και των αδρανειών που κρύβονται στις νοητικές δομές και στους εκφραστικούς τύπους.

Μια συνταγματική και πολιτική ανάγνωση των Επαναστατικών Συνταγμάτων προσφέρει το έργο του Αντώνη Μανιτάκη, Ελληνικός συνταγματισμός 200 χρόνια μετά. Δημοκρατικός, νεωτερικός, ακμαίος (2020). Η συνταγματική και πολιτική θεωρία, σε αγαστή σύμπλευση με την ιστορία των πολιτικών ιδεών, χαρακτηρίζουν τα Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου κείμενα καταστατικά μιας δημοκρατικής πολιτείας, που διαπνέονταν από τις δημοκρατικές και φιλελεύθερες αντιλήψεις της εποχής και είχαν εμποτιστεί με τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Αυτό που μέχρι τώρα δεν έχει αναδειχθεί και βρίσκεται στο επίκεντρο του προβληματισμού του παρόντος έργου είναι το βαθύτερο νόημα των δημοκρατικών και φιλελεύθερων διακηρύξεων, καθώς και η ειδικότερη συνταγματική σημασία, που προσλάμβαναν, την εποχή εκείνη, έννοιες, όπως «Λαός» και «Έθνος». Βασική υπόθεση εργασίας του Αντώνη Μανιτάκη είναι η συνύφανση του Έθνους με το ελληνικό κράτος, καθώς η λογική αναγωγή του στο κράτος με τη σημασία της αναγωγής σε μια συγκροτημένη και ανεξάρτητη πολιτική κοινότητα. Ισοδυναμούσε δηλαδή με αναφορά σε μια πολιτικά και κρατικά οργανωμένη κοινωνία, στο πλαίσιο της οποίας και μόνον το ελληνικό Έθνος γινόταν αντιληπτό. Η αναγωγή αυτή είχε έναν χαρακτήρα πολιτικής οργάνωσης, που απομακρυνόταν από το φαναριώτικο ιδεώδες της δημιουργίας «Κράτους του Γένους», καθώς και από τη μόνιμη επιδίωξη των τοπαρχών, των κοινοτικών αρχόντων, προεστών, κοτζαμπάσηδων και δημογερόντων, που επιδίωκαν την εγκαθίδρυση ενός είδους ομοσπονδίας βασισμένης στην τοπική διοικητική αυτονομία και στα έθιμα των διάφορων γεωγραφικών περιοχών: Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδος και Νήσων. Οι επαναστατημένοι Έλληνες δεν αγωνίζονταν να ιδρύσουν ούτε το οικουμενικό-πολυεθνικό κράτος, στο οποίο προσέβλεπαν η Εκκλησία και οι Φαναριώτες, ούτε το υπερεθνικό κράτος που είχε οραματιστεί ο Ρήγας.

«200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση», πρωτότυπες μελέτες του ερευνητικού προγράμματος μεταξύ Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και Ιδρύματος της Βουλής για το 1821

Την αντίδραση της εξουσίας, την πλευρά του «Άλλου», και μάλιστα στο ανώτατο επίπεδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξετάζει και ερμηνεύει το έργο των Ηλία Κολοβού, Σουκρού Ιλιτζάκ, Μοχαμάντ Σχαριάτ Παναχί, Η Οργή του Σουλτάνου. Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ το 1821. Σε αυτό οι συγγραφείς μεταφράζουν στα ελληνικά μια επιλογή εγγράφων από την ταξινομική σειρά αρχειακών καταχωρίσεων των αυτόγραφων διαταγμάτων (hatt-ı hümâyûn) του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ (1785-1839, β. 1808-1839) που χρονολογούνται στο 1821 και αφορούν την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Τα αυτόγραφα διατάγματα αποκαλύπτουν στοιχεία για τον ηθικό και διανοητικό κόσμο του σουλτάνου, συναισθήματα, επιθυμίες, αλλά και αυταπάτες και απογοητεύσεις. Σ’ ένα από τα αυτόγραφα που δημοσιεύονται στο βιβλίο σημειώνει χαρακτηριστικά: «Έχω αφήσει την άνεσή μου για να τοποθετώ τις διαταγές μου στην κεφαλίδα κάθε υπομνήματος και να απαντώ χωρίς καθυστέρηση». Τα τεκμήρια αυτά αποτελούν απαραίτητη πηγή προκειμένου να εξεταστεί η οθωμανική αντίδραση στην Ελληνική Επανάσταση στο ανώτατο επίπεδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τους νέου τύπου επαναστάτες, πραγματεύεται το έργο του Διονύση Τζάκη, Η μεταστροφή του Καραϊσκάκη. Από τον κλεφταρματολό στον επαναστάτη (2021), υπάγοντας τη «μεταμόρφωση» του Καραϊσκάκη τα τελευταία χρόνια της επανάστασης, στους μετασχηματισμούς που προκαλεί το Εικοσιένα ως μια «νέου τύπου» επανάσταση, πολιτική και ιδεολογική, στο πλαίσιο της οποίας η ένοπλη δράση και η οργάνωση του πολέμου (όφειλαν να) υπηρετούν τις αρχές και τους στόχους του πατριωτισμού, της σύγχρονης αυτής πολιτικής ιδεολογίας, στο όνομα της οποίας συγκροτήθηκαν τα πρώτα εθνικά κινήματα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα – μεταξύ αυτών και το ελληνικό. Αυτοί οι «νέου τύπου επαναστάτες», που υπηρέτησαν την εθνική ιδέα «στρατευμένοι στο όραμα του εθνικού κράτους», προκάλεσαν με τη δράση τους τη «μεγάλη αλλαγή του χριστιανού υποτελούς σε δυνάμει Έλληνα πολίτη». Στην παρούσα μελέτη η επικράτηση της επανάστασης συνδέεται με την ενδυνάμωση και την κατίσχυση των αρχών της εθνικής ιδεολογίας στη διαχείριση του πολέμου, τις οποίες υπαγορεύει και επιβάλλει η εθνική Διοίκηση, ενώ ο πόλεμος αντιμετωπίζεται ως καταλύτης των ρήξεων και των αλλαγών που συνοδεύουν την επαναστατική διαδικασία. Πρόκειται για διεργασίες που μεταβάλλουν τον τρόπο με τον οποίο τα ιστορικά υποκείμενα προσλαμβάνουν τις εξαιρετικές καταστάσεις στις οποίες ζουν και διαχειρίζονται τις προκλήσεις που δημιουργεί ο πόλεμος της εθνικής ανεξαρτησίας.

Τους αναβαθμούς του ελληνικού εθνικού κινήματος τον 19ο αιώνα εξετάζει το έργο του Νίκου Ροτζώκου, Οι αναβαθμοί του ελληνικού εθνικού κινήματος και η Επανάσταση του 1821. Το παράδειγμα του Χριστόφορου Περραιβού (υπό έκδοση). Η περίπτωση του στρατευμένου αυτού πατριώτη, ο οποίος ανέπτυξε συνωμοτική δράση στα γαλλόφιλα και τα ρωσόφιλα δίκτυα και εντάχθηκε στη Φιλική Εταιρεία, αναδεικνύεται ως ιστορικό παράδειγμα που φωτίζει την υπόθεση του τρόπου με τον οποίο τα γαλλόφιλα και τα ρωσόφιλα συνωμοτικά δίκτυα της εποχής, που συνέδεαν την απελευθέρωση με τον εθνικό φωτισμό και την προσδοκία του φωτισμένου ηγεμόνα-ελευθερωτή, του Γάλλου ή του Ρώσου αυτοκράτορα, μετεξελίχτηκαν σε συνωμοτικά δίκτυα μιας ελληνικής επαναστατικής οργάνωσης, όπως ήταν η Φιλική Εταιρεία, και τέθηκαν στην υπηρεσία του δικού της σχεδίου απελευθέρωσης. Η διαδρομή του Περραιβού από τη συνωμοτική ομάδα του Ρήγα στη Φιλική είναι παραδειγματική του τρόπου με τον οποίο συντελέστηκε η κρίσιμη αυτή καμπή στην ιστορία του ελληνικού εθνικού κινήματος, η μετατόπιση δηλαδή της ιδέας της απελευθέρωσης από την «υψηλή» πολιτική (γεωπολιτική) στη συλλογικά οργανωμένη επαναστατική δράση. Κεντρικό επιχείρημα του συγγραφέα είναι ότι η επαναστατική οργάνωση αναδύθηκε «εμβόλιμα», από τα αλληλοτροφοδοτούμενα δίκτυα της μυστικής ρωσικής διπλωματίας, της Εκκλησίας και των τοπικών ηγετικών ομάδων, τα οποία οργανώθηκαν στην προοπτική της επανάστασης και ο συνωμοτικός ιστός της εξυφάνθηκε γύρω από τα δίκτυα αυτά, προσδίδοντας καινούργιο πολιτικό νόημα και διανοίγοντας νέες δυνατότητες πολιτικής δράσης στις υπάρχουσες επαναστατικές διαθεσιμότητες του 18ου και του 19ου αιώνα.

Το επαναστατικό κίνημα στη Μακεδονία εξετάζει το έργο των Δημήτρη Παπασταματίου και Φωκίωνα Κοτζαγεώργη, Στις παρυφές της επανάστασης. Μια νέα προσέγγιση του αγώνα στη Μακεδονία και του κινήματος του Εμμανουήλ Παπά με βάση το οθωμανικό τεκμηριακό υλικό (υπό έκδοση), εστιάζοντας κατά κύριο λόγο στην επανάσταση στη Χαλκιδική με στόχο την αντανάκλαση που είχε η επαναστατική συγκυρία σε ένα περιφερειακό οθωμανικό αρχείο, αυτό του ιεροδικείου Θεσσαλονίκης. Σε αυτό το πνεύμα, η έρευνα αποσκοπεί στην ιχνηλάτηση των επαναστατικών γεγονότων στα ανεκμετάλλευτα από τους Έλληνες ιστορικούς οθωμανικά αρχεία, εστιάζοντας όχι στην αρχειακή πρόσληψη του Αγώνα από την Υψηλή Πύλη, δηλαδή την κεντρική αυτοκρατορική αρχή, αλλά από την περιφερειακή επαρχιακή διοίκηση της πόλης της Θεσσαλονίκης. Η οπτική είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς μελετά την εφαρμογή των κεντρικά σχεδιασμένων πολιτικών και τις ιδιαιτερότητες, δυσκολίες, αποκλίσεις και αναπροσαρμογές που επέβαλε η τοπική πραγματικότητα, δίνοντας βάρος όχι στη σουλτανική αρχή, αλλά στις περιφερειακές διοικητικές και δικαστικές αυθεντίες, στην προσπάθειά τους να καταστείλουν το επαναστατικό κίνημα του Παπά. Το υλικό στο οποίο βασίζεται η έρευνα είναι οι κώδικες του οθωμανικού ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, οι οποίοι φυλάσσονται στο «Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας», που βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για μια από τις αρκετές συλλογές οθωμανικού υλικού του «Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας», πλήρως ταξινομημένη και αρκετά γνωστή στην έρευνα, αν και ακόμη όχι πλήρως αξιοποιημένη ερευνητικά.

Τέλος, το έργο του Θανάση Μπαρλαγιάννη, Ιατρική ιστορία της Επανάστασης του 1821 και της Ελληνικής Πολιτείας(1821-1831). Οι απαρχές συγκρότησης της ελληνικής δημόσιας υγείας (υπό έκδοση), συνιστά την πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια να συνοψιστεί το υλικό που έχει φέρει στο φως η μέχρι στιγμής έρευνα σχετικά με την ιατρική, την υγεία και την αρρώστια στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και της καποδιστριακής περιόδου. Πραγματεύεται τις ιατρικές επιστημονικές διασταυρώσεις, τη στρατιωτική και τη μοναστηριακή ιατρική, ερευνά τους επαγγελματίες της υγείας, τα νοσοκομεία, τα λοιμοκαθαρτήρια και τα υγειονομεία, τα οικονομικά της υγείας, τις επιδημίες, τις συνθήκες υγιεινής, την περίθαλψη και την πρόνοια και τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς, ενώ τα ζητήματα αυτά προσεγγίζονται με τα εργαλεία των medical humanities, ιδιαιτέρως της «ιατρικής ιστορίας». Κατανοώντας τους τρόπους αλληλεξάρτησης του ανθρώπινου σώματος, ως φυσικού δεδομένου, με τους λόγους περί υγείας του και με τις κοινωνικές και ιατρικές πρακτικές από τα μέσα του 18ου αιώνα και εξής, το έργο θέτει το ζήτημα της αύξησης του ενδιαφέροντος για την υγεία στο επίκεντρο των διαδικασιών που πυροδότησαν οι πολεμικές συγκρούσεις του 1821.